I R A H

I R A H

(Dening : Trilaksito Saloedji)

Sawise nampa Surat Keputusan pindhah, aku ngadhep pimpinan pabrik gula iki. Matur manawa siap pindhah lan makarya ing panggonan kang anyar. Aku ditampa kanthi becik. Diparingi wawasan  ngenani kahanan pagaweyan lan lingkungane. Didhawuhi supaya enggal makarya. Banjur diparingi layang penetapan manggon ing sawijining omah dhines ing perumahan pabrik sisih tengah. Sauntara durung boyong, aku dhewe manggon ing pasanggrahan (mess) pabrik. Ngendikane omah dhines isih arep diresiki lan dilabur. Saliyane aku, ana kanca bagian instalasi saka pabrik liya kang pindhah rene. Aku wis kenal, asmane Mas Aji. Aku seneng, yen ngineb ana ing pasanggrahan bakal ana kancane.

Minggu sore aku wis teka ing pasanggrahan pabrik iki. Jalaran  esuke arep wiwit makarya ing panggonan sing anyar. Ing latar dipethuk pelayan pasanggrahan, jenenge Pak Eno. Pawongan kang dhuwure sedengan, awake cilik, nanging katon kiyeng trengginas. Umure kira-kira durung ngancik patang puluh taun. Dheweke nuli nggawakake tasku. Mlaku liwat teras, aku nginthil ing mburine. Mlebu kamar tamu kang amba, dheweke mandheg. Kaya pramu-wisata kang wus pengalaman dheweke celathu : ’’Ing ngriki Bapak saged nampi tamu’’. Sawise mlaku sawatara langkah, metu saka lawang kamar tamu sisih njero. Katon ing sisih tengen ana undhak-undhakan saka kayu  munggah mangetan. Pak Eno ora munggah undhak-undhakan kayu warna coklat iku. Ananging mlaku menyang ruang tengah. Banjur celathu :

’’Menika ruwang kangge dhahar. Bapak ngendika kemawon, badhe ngersakaken dhahar jam pinten.. Mangke Ibu pengurus pasanggrahan badhe nyiagaaken’’. Aku mesem lan manthuk-manthuk, nuli celathu :

’’Pak Eno, sapa asmane Ibu kang ngurusi pasanggrahan iki ? Mbok aku ditepungake’’.

’’Nyuwun pangapunten Bapak, dinten punika Ibu Mari lan Bapak saweg tindak luar kota. Mangke dalu rawuhipun. Nanging kangge dhahar panjenengan sampun siap, mangke dalem ingkang nyawisaken’’.

’’Kesuwun Pak Eno’’.

’’Mangga kula dherekaken dateng nginggil’’.

Karo nyangking tas pakaianku, dheweke tumuju undhak-undhakan kayu warna coklat iku. Aku mlaku ing mburine. Ing pyan ruang iki sakjane ana lampu ananging kok ora urip.  Dadi swasanane surem. Undhak-undhakan sing mengetan sambung karo undhak-undhakan mengulon. Tekan dhuwur, ana ruwang terbuka kang sambung karo teras amba sing dipageri dhuwure watara sadhadha. Teras iki mangku kamar tidur telu. Pak Eno mbukak kamar ngarep. Nyeleh tasku ing kursi. Ngacarani aku supaya mlebu. Kamar iki amba. Banjur dheweke narik korden jendhela, saengga saka vitrase kang tipis katon padhange njaba. Lampu diuripake. Kahanan kamar dadi padhang njingglang. Katon perabotane kamar, ana dipan single cacah loro kang ditata rapi tinutupan bedcover. Ing sisih lor ana meja tamu lan kursine loro. Meja tulis lan kursine siji. Ana lemari pakaian. Meja cilik ing sisih wetan, ing dhuwure ana radio “mata kucing” merk Philips. Sawise celathu arep nyawisake dhahar bengi mengko jam pitu ing ruwang makan, Pak Eno banjur pamit mudhun.

Lawang kamar tak tutup. Aku ngglethak ing dhipan sing isih ketutupan bedcover. Nyawang eternit, pikiran mblayang saparan-paran.  Ing kamar kang amba iki atiku krasa sepi. Sore ngene iki biyasane aku isih mlaku-mlaku ngetutake anakku numpak sepedha rodha papat ing kompleks pabrik gula kang tak tinggalake. Sadurunge maghrib bali nyang omah, dipapagake sisihanku kang mesem ngrungokake kojahe anakku sing isih pelo. Pisah durung nganti setengah dina bae kok ya wis kangen karo anak bojo. Muga-muga Mas Aji sore iki sida teka, kaya janjine nyang aku sawatara dina kepungkur. Kareben aku ora ijen, ana sing diajak omong sawise makarya.

Aku njenggirat kaget, lamunanku jugar, amarga krungu lawang dithothok. Bareng tak bukak, Pak Eno mesem ana ngarep lawang karo nggawa baki. Isine  teh  rong gelas, piring isi jajan, gelas kothong loro lan termos isi banyu. Bareng dheweke pamit arep metu tak takoni :

’’Pak Aji durung rawuh ta Pak Eno ?’’

’’Dereng Pak, kula inggih ngrantos, awit Ibu Mari ngendika bilih sonten punika wonten tamu, panjenengan kaliyan Pak Aji. Mangga Pak dipun sekecakaken, kepareng kula badhe nerasaken padamelan rumiyin’’.

Pak Eno metu, aku nututi metu saka kamar. Nyawang kahanan ing njaba, angin sumilir. Aku ambegan landhung. Candhik ala wiwit tumenga.  Aku ngadeg ing teras, kaya-kaya dhuwurku padha karo wit-wit pelem, kang ditandur ing pekarangan pasanggrahan iki. Katon ing sisih wetan ana tanduran  wit trembesi. Manuk-manuk blekok padha miber bali menclok ing wit kuwi. Saka teras iki aku uga bisa nyawang Balai Pertemuan kang madhep ngulon. Sawatara omah-omah karyawan, taman-e ditanduri kekembangan maneka warna. Sesawangan katon asri. Swasana ing lingkungan perumahan pabrik pancen ngresepake yen dinulu.. Tanduran penghijauan arupa wit buah-buahan lan liya-liyane, ing pinggir dalan sajerone komplek perumahan, ditata tenan.  Upaya iki kanggo kasarasane warga, ngawekani pencemaran lingkungan saka lebu-lebu lan beluk cerobong asap pabrik ing wayah giling.

Sawise shalat maghrib, Pak Eno nothok lawang kamar, dheweke nggawa tas pakaian. Jare Pak Aji mau mrene mampir sedhela saperlu nyeleh tas. Nanging ora ngineb pasanggrahan, jarene isih arep lunga karo Bu Aji. Sadurunge jam pitu aku metu saka kamar. Nyawang kahanan sakiwa tengene kamar pasanggrahan iki. Ing teras ana lampu njaba loro, ing pojok lor lan kidul. Saliyane kuwi swasana peteng, amarga mendhung. Lampu listrik ing dalan katon siji loro, urupe mendrip-mendrip kurang daya. Nalika mudhun undhak-undhakan kayu, panggonan iki panggah remeng-remeng kaya rikala aku munggah mau. Tujune isih oleh sunar saka lampu kamar makan ing ngisor lan saka lampu lompongan sing tumuju teras dhuwur, dadi ora peteng nemen.

Ketemu Pak Eno ing ruwang makan. Tak takokake kena apa lampu ndhuwur undhak-undhakan kok ora murup. Wangsulane jarene wis laporan nyang bageyan instalasi, ananging embuh kok durung ditandangi. Ing meja makan  kang cukup kanggo wong enem iki, aku lungguh dhewe. Diladeni Pak Eno kanthi tata-cara pakurmatan kang miturut pamawasku berlebihan. Wiwitane dheweke narikake kursi kang arep tak lungguhi, banjur masang serbet ing dhadha ditalekake ing gulu. Ngisi banyu ing gelas, nyawisake wadhah sega lan pasugatan liyane. Sauntara aku mangan, dheweke setya ngadeg ora adoh saka meja makan. Nyawisake apa sing tak butuhake. Tak kongkon lungguh bae ora gelem. Mangan malih ora bisa jenak. Pepuntoning atiku, yen karepe dheweke ngadeg bae ya wis  kareben, kira-kira dheweke nindhakake profesine salaras karo ‘’S.O.P’’ (Standard Operating Procedure) ndhuwurane.

Sawise ngresiki meja makan, tugase Pak Eno rampung. Crita nyang aku, biyasane dheweke terus mulih. Ananging bengi iki diweling Bu Mari supaya ngenteni tekane. Kebeneran aku lan dheweke banjur bisa jagongan. Tak takoni asal usule nganti bisa makarya ing pabrik iki. Dheweke ora kabotan, banjur crita :

’’Bapak kula nate cariyos dhateng dalem, bilih wiwit enem nyambut damel ing pabrik menika. Dados pelayan ing “besaran” (omahe administratur/pemimpin pabrik gula). Rikala serdhadhu Jepang dumugi pulau Jawi ing  taun 1942, lajeng ngebroki pabrik. Nangkepi tiyang-tiyang Walandi jaler istri, enem sepuh, kerig-lampit mboten wonten ingkang kececer. Wonten ingkang lajeng dipun kunjara, wonten ingkang dipun pejahi ngenggen.  Kalebet Besar/Pemimpin pabrik mriki saha istrinipun dipun tangkep Walandi. Pembantunipun dipun pejahi awit ngalang-alangi serdhadhu Jepang ingkang badhe ngrodha peksa putrinipun Besar Pabrik mriki.

Sasampunipun Perang Kemerdekaan, Bapak  kula taksih saged nyambut damel malih ing pabrik, ngantos pensiun ing taun 1968. Kula wiwit mlebet pabrik tahun 1959, dipun angkat dados ’’karyawan paste’’ (karyawan tetap) ing taun 1962’’.   

*

Jam sanga bengi aku wis ngantuk. Pamit Pak Eno arep turu jalaran sesuk esuk  jam setengah pitu wus kudu mlebu kantor. Tekan kamar reresik awak, salin piyama. Lampu kamar tak pateni, lampu ndhuwur washtavel kamar tak uripake. Amarga Watt-e cilik sunare  mung remeng-remeng ngrenggani kamar. Tengah wengi krungu lawang kamar dithothok. Aku nglilir, tak rungokake pancen lawang kamar iki sing dithothok. Mosok Pak Eno tengah wengi rene, apa perlune ? Ah embuh kono, aku turu miring, bantal tak tutupake sirah. Jebul sawise kuwi ora bisa turu maneh. Ndeleng arloji, isih jam siji. Aku menyat nyang jedhing, wudhu. Metu saka jedhing aku mbatin, tibake kordhen kamar durung tak tutup. Mlaku tumuju jendhela, arep nutup kordhen. Aku njegreg mandheg sakala. Saka walike vitrase katon regemenge wong wadon ing teras. Bareng tak cedhaki lan taktamatake, sakala ilang plas. Githokku mengkorog, awakku mrinding. Tujune ora semaput. Kordhen enggal tak geret, nutupi vitrase. Nanging ana tandha pitakon lan rasa wedi mrasuk sarandhuning badan. Apa mau aku ora salah deleng. Lambeku ndremimil, dzikir, banjur shalat wengi. Sawise kuwi bisa turu nganti ngarepake subuh.

Setengah enem esuk krungu lawang dithothok. Lawang tak wengakake. Pak Eno uluk salam karo mesem weruh aku wis rapi nganggo pakaian dhines. Dheweke celathu :

’’Sugeng enjing Bapak, pangapunten kalawau dalu kula kesupen nyemprot kamar. Mbokbilih sare panjenengan mboten jenak awit keganggu saking nyamuk’’.

’’Ora kok Pak Eno, aku bisa turu kepenak’’.

’’Dhahar sarapan sampun cumawis Bapak’’

’’Kesuwun Pak Eno, sedhela maneh aku mudhun’’

Tekan ruwang makan kepethuk  Pak Amin. Panjenengane ngasta ing bageyan tanaman, dadi sinder ing pabrik liya. Salaman lan rerangkulan gapyuk. Umume para sinder pancen kemraket. Sanajan arang ketemu, aku ora lali marang salirane. Ketemune yen padha entuk tugas melu ’’Taksasi Hasil Tebu’’ setaun sepisan ing pabrik-pabrik gula.

’’Awake mutasi rene ta Dhik ?’’, pitakone. Wangsulanku :

’’Hiya Pak, lha panjenengan kok ana kene?’’

’’Aku rak wis pensiun, saiki ngetutake sisihanku sing makarya ing kene ngurusi pasanggrahan’’

’’Oo, sing asmane Bu Mari kuwi Bu Amin ta ?’’ Pak Amin mung manthuk lan mesem.

Saka mburi ana priyayi putri nyang ruang makan. Aku ora pangling maneh karo Bu Amin, wong yen taksasi ya mesthi ketemu karo ibu-ibu bageyan tanaman sing nyediyani dhaharan.

Sawise sarapan, pitakonane Pak Amin karo Bu Mari padha :

’’Kepriye mau bengi bisa sare ta Dhik ?’’

Tak hiyani bae, sanajan nyatane ana gangguan thothokan lawang lan wewayangan ing teras rupa

wong wadon kang ora jelas blegere.

Sawise mulih saka dhines, mangan bebarengan karo Mas Aji.  Pitakone Mas Aji :

’’Mau bengi sarene kepenak ta Dhik ?’’. Aku nggumun, wong papat kok padha nakokake anggonku turu mau bengi. Pitakonan kaya ngene iki apa klebu pakem subasita kang kudu dicakake ing madyane bebrayan? Sajake kok ana sing nyalawadi. Sadurunge mangsuli, Mas Aji celathu : ’’Aku mengko ora ngineb kene lho Dhik’’.

’’Kena apa ?’’, pitakonku ana rasa gela. Sabanjure : ’’Apa ora sayah nduduk esuk sore ?’’

’’Ya sayah sithik, lha piye wong sisihanku ngakon aku mulih bae’’

Aku ora bisa komentar. Yen aku melu-melu nduduk, saben dina kudu nempuh dalan dohe pitung puluh kilometer ping pindho. Apa maneh aku durung duwe kendharaan rodha papat, rak ya dadi lara kabeh, awake lan dhuwite.

Malem dina kapindho. Sawise jagongan karo Pak Amin ing ruang tamu nganti jam setengah sepuluh bengi, aku pamit arep turu. Rumangsaku turu durung suwe, krungu lawang dithothok saka njaba. Bareng lawang tak wengakake. Ora ana sapa-sapa. Nanging ana ngarep lawang ana sawatara jambu klampok kang ora wutuh. Bareng tak setitekake ing petenge wengi iki, akeh codhot miber pating bleber ing sakiwa tengene wit woh-wohan. Bisa uga codhot-codhot kuwi olehe miber nganti nabrak-nabrak. Lawang tak tutup, aku bali mapan turu maneh. Tengah wengi aku nglilir, krungu lawang dithothok alon. Aku ndeleng arlojiku ing ngisor bantal, jam setengah loro. Thothokan lawang isih keprungu, luwih banter katimbang mau. Batinku, yen iki genah dudu codhot kang nabrak lawang. Aku ngucapake dzikir, nyuwun pangayoman Gusti Allah Kang Maha Welas Asih. Banjur menyat alon-alon, nyedhaki jendhela. Tanganku ancang-ancang arep narik kordhen kanthi cepet. Yen pancen ing njaba ana uwong, supaya wong kuwi kaget. Kordhen kanthi cepet tak tarik, mripat maspadhakake kahanan. Katon ana wewayangane wong wadon kumlebat. Nalika mripatku kedhep wewayangan mau wis ora ana. Githokku mengkorog. Kordhen enggal tak tutup maneh. A’uudzubillaahi minasy syaithonnirrajiim. Aku menyat nyang jedhing, wudhu, banjur shalat.

Nalika jam setengah enem esuk Pak Eno mlebu kamar, arep  njupuk baki lan liya-liyane. Dheweke uluk salam lan takon : ’’Kados pundi, Bapak saged sare kanthi sekeca ?’’

Wangsulanku karo mesem : ’’ Hiya Pak Eno, apamaneh mau bengi kamare wis disemprot, dadi turuku saya angler’’

Enem dina ngineb ing pasanggrahan, wiwit dina Minggu malem Senen nganti Jum’at malem Sabtu. Rasane wis suwe banget. Kegiatan lumaku kanthi ajeg. Saben jam setengah enem esuk Pak No mlebu kamar, njupuk baki lan sapanunggalane. Dheweke mesthi takon, apa olehku turu kepenak. Ketemu Pak Amin karo Bu Mari ing ruwang makan, mesthi nakokake olehku turu dhek bengine. Esuk mlebu kantor, banjur nyang kebun, awan nyang kantor maneh. Mulih ketemu Mas Aji ing pasanggrahan, sing ditakokake dhisik mesthi ngenani turuku mau bengi. Aku krasa manawa pitakonan-pitakonane wong papat kang njelehi kuwi mesthi ngandhut prakara kang nyalawadi.

Sawise mangan awan, aku pamit nyang Pak Amin karo Bu Mari, arep bali sambang anak bojo. Pisan gawe nyiapake boyongan ing dina Selasa candhake. Dadi aku ora ngineb ing pasanggrahan iki maneh. Celathune Bu Mari :

’’Yen olehku ngladeni dhaharan ana kesalahane, aku njaluk sepura ya Dhik’’. Aku manthuk. Durung nganti mangsuli, keprungu swarane Pak Amin :

’’Awake kalebu wong sing tatag lan kendel lho Dhik, ngineb ijen ing kamar pasanggrahan’’.

Aku enggal takon : ’’Sakjane ing kene ana bab nyalawadi apa ta Pak, mbok aku dicritani’’.

Sing nyaut malah Bu Mari : ’’Wis Dhik saiki kondur dhisik bae, mengko yen wis boyongan dolana mrene, crita-crita sing jenak. Wong aku karo sisihanku ya durung suwe ana kene, kabeh sing tak rungu dhapur crita lan jarene. Sing ngerti malah Dhik Aji karo Pak Eno’’.    

Batinku : ’’Mas Aji karo Pak Eno ?’’ Aku tolah toleh mbokmanawa ing ruang iki ana Mas Aji lan Pak Eno. Ya genah wong loro kuwi ora ana. Wong Mas Aji mau wis mulih ndisiki. Dene Pak No mau kepethuk aku ing ngarep pabrik, jare arep layat tanggane.

*

Ing sawijining awan, sawatara dina sawise boyongan. Nalika ing kantor, aku kelingan yen arep laporan nyang bagian instalasi. Ana stop kontak rusak lan kran banyu macet ing omah kang tak enggoni sing perlu didandani. Aku mlebu kantor instalasi. Ing kono ketemu Mas Aji lan sawatara kanca masinis sing wis wanuh karo aku. Durung dipinarakake lungguh ing kursi, wis ana kang celathu :  ’’Piye Mas, apa wis pethuk karo Yu Rah ?’’

Liyane padha ngguyu. Aku plengah-plengeh, mesem,  durung ngerti jluntrunge omongan. Sapa Yu Rah kuwi. Mas Adji banjur nyaut :

’’Yu Rah genah wedi karo Pak Tri. Kene Dhik pinarak !’’. Aku lungguh kursi ing ngarepe Mas Aji. Rada nyandhak apa sing diomong. Mula celathuku :

‘’Oo dadi Mas Aji ora ngineb pasanggrahan amarga Mbakyu Aji cemburu karo Yu Rah ta ?’’

 Kabeh padha ngguyu ger-geran krungu sentilanku kuwi. Mas Aji mung mesem, praupane rada mbrabak semu abang.

Mas Aji  takon, apa  nalika aku ngineb pasanggrahan ana sing ngganggu ? Aku crita apa anane. Saben tengah wengi ana sing nothok lawang kamar. Aku tau kecelik, nalika lawang tak bukak jebul codhot-codhot nabrak lawang. Tau tak konangi, nalika kordhen tak bukak kanthi ndadak, ing njaba katon regemenge wong wadon sakeplasan.

Aku nuli takon : ’’Sakjane ing kono apa ana sing nyalawadi ta Mas ?’’

’’Wiwit mbiyen akeh sing crita manawa pasanggrahan pabrik kene iki angker. Wong-wong banjur nambah-nambahi apa sing dirungu. Critane digedhek-gedhekake. Nyatane akeh sing tau ngineb kono ya waras-wiris ora keweden,  contone kaya slirane ta Dhik’’.

Mas Gadhi pawongan sing dikenal ‘meneng’ banjur celathu :

’’Pancen ana crita sing ‘dramatis’ Mas, kedadeyane wis rada suwe. Ana karyawan anyar telu ditugasake ing pabrik kene. Sawatara dina isih manggon ing pasanggrahan. Ing atarane ana sing jenenge Kaelan. Pawongan kang sugih wicara, yen omong plas-plos kaya ora dipikir luwih dhisik. Yen tumindak sakepenake dhewe. Ing sawijining bengi omong karo kanca-kancane :

’’Walah nyambut gawe kok dipapanake ing ndesa sepi-epi. Kapan bisane oleh pacar ?’’

Kancane nyauri : ’’Terus nek wis oleh pacar arep mbok kapakake ?’’Dhasar Kaelan, wangsulane ya nggladrah : ’’Mumpung saiki awakku kesel ya tak kongkon mijeti’’.

Ana sing nyaut : ’’Bar mijeti?’’

’’Ya tak keloni’’., wangsulane saya nggladrah karo klecam-klecem. Liyane ngguyu, nggumun weruh wong kok jan ndableg tenan.

Kocapa esuke Kaelan ora bisa mlebu kantor. Ngathang-athang ing dipan. Jarene awake panas lan lara kabeh, diobahake sithik wae krasa lara banget. Ana sing celathu :

’’Mau bengi sadurunge kowe turu tak sawang awakmu sehat, kok bisa lara ngene iki critane piye ta Lan ?’’ Karo turon dheweke crita :

’’Bar gojegan mau bengi aku rak mlebu kamar. Lungguh ing kursi, maca majalah. Yen ora kleru aku maca crita cekak. Nyritakake sesambungan katresnan, antarane jalu lan wanita. Sing lanang dicritakake rada cidra ing janji, diparani dening sing wadon. Antawacana kalorone muyeg banget, pokoke jan nengsemake. Aku krasa arip, klakepan. Ora krasa yen majalah sing tak waca ceblok saka tanganku. Weruh-weruh ing ngarepku ana wanodya enom ayu, pawakane kuning mrusuh, sandhangane putih, mesem ngujiwat. Nyedhaki aku, saka lambene kang mranani ati, kewetu tembunge manis :

’’ Mas, jare awake kesel, ayo tak pijeti.’’.

Rumangsaku aku ngranggeh wanita kuwi, jawaku arep tak rangkul. Nanging dikipatake karo kandha mesra :  ’’Ayo tak pijeti dhisik’’. Kaya bocah kang manut marang wong tuwane, aku murep ing dipan karo celathu : ’’Bar dipijeti, terus…?’’. Wangsulane kenes : ’’Sembarang’’. 

’’Sapa jenengmu ?’’, pitakonku.  Dheweke kandha yen jenenge ‘Irah’.  Tangan lumere wanodya iku mijeti saranduning badanku. Krasa kepenak, setengah liyer-liyer pikiran nakalku mbayangake ndah iba yen bar mijeti aku, wanodya iki banjur gelem tak keloni. Pijetane saya suwe saya antep, saya antep. Aku krasa kelaran. Aku jelih-jelih. Arep tangi ora bisa. Keprungu guyune kang renyah. Aku kelaran tenan, sambat-sambat. Guyune malih kaya wong kang ngece marga aku kelaran. Guyune jan medeni. Nalika aku noleh, wanodya ayu kang merak ati mau, malih rupa nggegirisi, ngguyu ngakak banjur ngilang’’.

            Sarampunge critane Mas Gadhi, swasana ruwang instalasi malih sepi. Kira-kira kabeh nyoba ngenam pikirane dhewe-dhewe. Nuli keprungu Pak Maruta, masinis wis rada sepuh, ngendika : ’’Wis padha krungu critane Pak Doding ?’’ Kabeh omong yen durung. Banjur pawongan kang sawatara taun maneh arep pensiun kuwi crita :

’’Ing wulan Januari taune aku lali, ana mutasi gedhen-gedhen. Pabrik kene nampa pindhahan karyawan cacahe papat. Sadurunge oleh omah dhines, padha ngineb ana pasanggrahan. Ing antarane wong papat mau, sing siji jenenge Pak Doding. Pawakane gedhe kiyeng, sipate  rada kemaki. Yen omong-omongan ora gelem diungkuli apamaneh yen dipaido.  Dheweke ora patiya disenengi wong sa-pasanggrahan, amarga ora gelem nguwongake uwong. Krungu crita yen pasanggrahan kene kuwi angker, dheweke ora percaya. Karo ndegeg lan nebah dhadhane, dheweke sumbar ing ngarepe kanca-kancane :

’’Endi ana dhemit wani mencungul ing pasanggrahan kang padhang iki. Ora-orane nek Doding tinggal glanggang colong playu yen mung ngadhepi bangsane bekasakan omahan ngene ae’’. Liyane meneng. Ora ana sing wani nyaruwe.

Esuke, para karyawan kang ngineb ing pasanggrahan mudhun nyang kamar makan arep sarapan. Sawise kuwi terus budhal makarya. Durung nganti tekan undhak-undhakan ngisor dhewe, kabeh padha kaget. Meruhi  ana wong gedhe dhuwur ngglethak ing jobin kapernah sikilane undhak-undhakan. Weruh sing ngglethak Pak Doding, kabeh padha geger. Ibu kang ngurus pasanggrahan mireng swara rame-rame, enggal tindak nyang ngarep ditutake pelayan pesanggrahan. Pak Doding wis nglilir, sambat awake lara kabeh, arep nangekne awake dhewe ora bisa. Banjur didabyang-dabyang wong lanang papat. Pamrayogane  Ibu pengurus pasanggrahan Pak Doding diturokake ing kamar sacedhake kamar makan dhisik. Pak Doding ditakoni durung bisa semaur kanthi cetha, dheweke mung pringas-pringis kelaran. Pelayan pesanggrahan ngaturi Pak Mantri klinik pabrik. Karyawan sing padha arep sarapan, enggal sarapan banjur budhal nyang pabrik utawa kantor. Pak Doding banjur direksa Pak Mantri Klinik lan  Ibu pengurus pasanggrahan.
Sawise rada sareh Pak Doding banjur crita :

’’Omongku pancen rada songar. Kanca-kanca padha kuwatir manggon ing pasanggrahan kang jarene angker. Aku ora seneng. Karepku kareben kanca-kanca padha tenang, ora giris ngadhepi kanyatan. Aku banjur sesumbar : ’’Endi ana dhemit wani mencungul ing pasanggrahan kang padhang iki. Ora-orane nek Doding tinggal glanggang colong playu yen mung ngadhepi bangsane bekasakan omahan ngene ae’’.

Wayahe turu, aku mlebu kamar. Oleh kamar ijen kanggoku ora dadi apa, malah kebeneran bisa luwih bebas. Sadurunge turu aku kulina maca sinambi lungguh ing kursi. Mengko yen wis arip tenan lagi ngglethak ing paturon. Banjur ana pawongan wadon  merak ati kanthi sandhangan putih ujug-ujug wis ana ing ngarepku. Aku ora kelingan. Apa nalika aku isih lungguh ing kursi, apa wis mapan ing paturon. Apa aku isih sadar, apa aku ngimpi. Rumangsaku dheweke teka apik-apik bae. Wanita kang manis, ambune wangi ndulek irung. Nyoba ngomong manis, ngrayu aku, nggugah nafsu birahi. Wiwitane aku meh kelu, arep nglanggati kekarepane. Ananging amarga wis dadi kamantepane niyat jroning atiku wiwit biyen mula, ora arep sesambungan asmara saliyane karo bojoku, dheweke tak tulak kanthi kasar. Sajake pikiranku isih setengah sadar manawa kedadeyan iki ora sabaene.

’’Dadi kowe ora gelem ngladeni aku ?’’, pitakone rada santak. Aku mung gedheg kanthi manteb.

’’Aja nyebut aku ‘Irah’, yen ora bisa nandangi kowe, titenana’’.

Sawise kuwi kedadeyan pancakara nganti suwe. Gegeman tangan lan sepakan sikilku mung oleh angin. Nanging dheweke bola-bali bisa nglarani aku. Aku wis lempe-lempe nalika dheweke njunjung awakku, embuh digawa nyang endi. Banjur diuncalake saka ndhuwur. Aku wis ora kelingan’’.  Pak Maruta mungkasi critane mangkene : ’’Kaya ubale geni kang  kesiram lenga, utawa kaya mletike walang lan abure manuk. Kedadeyan kang dialami Pak Doding sumebar dadi crita kanthi cepet. Dirungu wong akeh nganti tekan saparan-paran. Dadi pocapan lan critane karyawan pabrik. Dalah dadi kembang lambene wong-wong sanjabane pabrik’’.

Aku banjur celathu : ’’Kira-kira sing ngetoki aku apa ya si Irah kuwi ? Kepiye mula bukane Irah nganti dadi dhemit ?’’ Ana sing nyauri : ’’Ya embuh Pak, takokna ae nyang Pak Eno bek-e weruh, wong dhek-e  wis suwe nyambut gawe ing pasanggrahan’’.

Nalika aku lagi mbatin : ’’Kok takon Pak Eno ? Oo hiya, Pak Eno nate crita manawa wis nyambut gawe ing pasanggrahan wiwit tahun 1959. Dheweke uga crita ngenani bapake sing tau nyambut gawe ing besaran’’.

Unine suling pabrik kanthi swara seru cumengkling, nyigeg batinku.  Sawise kanca-kanca masinis ngringkesi buku-buku lan sapanunggalane, banjur menyat bebarengan mulih.

*

Ing dina Minggu, sawise isya’, aku dolan nyang pasanggrahan. Arep nagih janji nyang Bu Amin. Jare yen aku wis boyongan, arep dicritani prakara kang nyalawadi ing pasanggrahan iki.  Jare Bu Amin, sing ngerti malah Pak Eno. Mula aku takon ngenani jeneng ‘Irah’ nyang Pak Eno.

Dheweke ngejak aku nyang omahe bapake ing Kutha Wetan. Ing omah gebyok lawas iku aku dikenalake nyang bapake. Piyayine sepuh, umure wis sewidak siji.

Sawise crita ngalor ngidul, banjur nyritakake pengalamane wektu isih enom nalika nyambut gawe ing besaran :  ’’Tahun telung puluhan aku wis nyambut gawe. Dadi pelayan ing omah besaran. Wiwit taun 1937  pabrik iki dipimpin Meneer van der Blast. Priya gedhe dhuwur, ora patiya galak, nanging pegawaine kudu ngugemi aturan kang ketat. Aku bisa ngladeni dheweke lan keluwargane. Istrine jenenge Mevrouw Margaret, duwe anak wadon umur rolas taun jenenge Mary, julukane Marice. Keluarga mau duwe pembantu kang banget ditresnani, celukane : ‘Rah’.. Nanging omong nyang aku jarene jenenge ‘Irah’. Umure Irah kira-kira isih wolulas taun. Bocahe ayu, kulite kuning resik. Awake mrusuh, sedhet.  Upama kembang lagi mekrok aganda arum. Aku ketarik karo dheweke. Wektu kuwi aku isih lanjar.

Jarene wiwit cilik Irah melu  Mevrouw Margaret. Sawise Mevrouw Margaret duwe anak, Irah momong Marice wiwit bayi. Kahanan rumah tangga ing besaran, katon ayem tentrem. Sanajan ngerti polah-tingkahe sing lanang kang seneng madon, ananging  Mevrouw  Margaret ora tau nggape ora tau ngurus. Kabare Meneer Blast sering sesambungan karo bojone pegawai Landa apadene sing pribumi. Saben malem Minggu mesthi ana acara dansah ing societiet samburine omah besaran. Nalika aku isih laden, wira-wiri saka dhapur nyang ‘sus’  (Societiet) ngonangi Meneer Blast bali nyang besaran, banjur  ngeloni Irah ing kamare. Wiwit kuwi rasa senengku nyang Irah, pupus.

Nalika serdhadhu Jepang klakon ngambah tanah Jawa. Banjur ngebroki  pabrik iki. Kedadeyane wayah sore, ujug-ujug besaran ditekani Jepang sapirang-pirang. Mlebu ruwang pating bedigas karo omong kang ora bisa dimangerteni. Meneer karo Mevrouw ditangkep, embuh terus digawa nyang endi. Bareng weruh Nonik Marice ing kamare, polah tingkahe serdhadhu-serdhadhu kuwi kaya kumpulane asu ajak kang arep mbrangkot daginge. Opsire kang meruhi kedadeyan iki, menggak kekarepane anak buahe. Nanging apa bedane Opsir utawa prajurit yen napsune wis padha dikuwasani setan. Weruh kedadeyan momongane dirodhapeksa, Irah ora narimakake. Mberot abela Nonik Marice. Ananging sepira banggane wong wadon mungsuh serdhadhu samono kehe. Malah dheweke dilarak didhabyang-dhabyang, diglandhang  liwat mburine besaran menyang pasanggrahan. Ing kono Irah dadi bancakan. Ora kinawruhan nasibe sateruse. Kelingan kedadeyan wektu semono banget nggegirisi.  Yen banjur ana crita, jare ana medi ngaku jenenge Irah, aku ora ngerti’’. (Cuthel)

(BSL – 18/02/12)