MAHONI

Trilaksito Saloedji

Perusahaan ngendi bae mesthi netepake supaya karyawane manut peraturan kang ditrapake. Sawayah-wayah nampa SK (Surat Keputusan) pindhah menyang liya pabrik utawa ing liya kasinderan (wilayah kerja sing dipandhegani sawijining sinder), kudu  sendika dhawuh. Ketang panggonan sing anyar adoh lan sakiwa tengene sepi. Sarta ora nyenengake kanggone karyawan lan keluargane sing arep dipindhah.

Kanthi pangkat/jabatan sinder, aku ora tau ngimpi bakal dipindhah ing kasinderan  iki. Kasinderan kang dumunung ing sisih kidul dhewe, paling adoh saka pabrik. Katelah kasinderan Rowogenjer. Miturut critane wong akeh, nalika zaman jamajuja, tanah ing kene ledhok, yen wayah rendheng mesthi banjir. Banyune ora enggal asat, dadi rawa. Suwe-suwe kethukulan tanduran genjer.  Banjur dijenengake Rawagenjer. Jarene kedadeyan iki dumadi wis suwiiii banget yaiku sadurunge tlatah iki dibukak dadi perkebunan tebu. Jurutulis kantor sing crita bab iki menyang aku. Jarene dheweke dicritani simbahe. Lha simbahe nalika isih cilik oleh crita saka simbahe maneh. Harak wis limang turunan, bisa uga kedadeyane rikala zaman VOC mbiyen.

Akhir abad sangalas, kumpulane wong Landa kang bisa sugih amarga ngeruk donya brana saka bumi Nuswantara, ngedegake perusahaan dagang. Oleh surat hak erpah (erfpacht/Bld) saka Pemerintah Hindia Belanda. Hak erpah utawa H.G.U. (Hak Guna Usaha) suwene pitung puluh lima tahun, yen dibutuhake bisa diperpanjang. Banjur mbukak alas ing tanah Jawa kanggo perkebunan, katelah ondernemeng (ondernemen/Bld). Sing mbukak alas tanah ngare ngedegake ondernemeng (perkebunan tebu lan pabrik) gula.

Aku lan keluarga boyong ing omah dhines kasinderan Rawagenjer ing kawitan mangsa rendheng. Yen rina komplek perumahan lan kantor katon asri kanthi wit-witan lan kembang-kembang kang kopen lan tinata sarwa becik. Omah loji (omah gedhe) ana loro (omahe sinder lan sinder tebang) madhep ngalor. Kulone perumahan ana kantor lan gudhang rabuk. Saka gudhang iki ana dalan ril ngalor tumuju menyang rilban  (ril mujur ngetan ngulon. minangka “dalan

gedhe”ne kendharaan ril). Omah-omah kasebut latare amba, ora ana pagere, winatesan karo dalan ril mujur ngetan ngulon sambung karo ril sing menyang gudhang rabuk. Saelore dalan ril iki ana lapangan bal-balan, sukete ijo royo-royo. Yen awan kanggo pangonan wedhus sapirang-pirang.

Wit-witan gedhe kayata trembesi lan  cemara isih akeh. Ditandur ing pinggir lapangan bal-balan, ing komplek perumahan lan kantor sarta ing pinggir ril ngarep omah. Ing sisih wetan rada adoh saka komplek iki katon perumahan karyawan kanti pekarangan kang ora amba ananging  resep ing pandulu. Sisih wetane maneh ana ril sing mujur ngalor ngidul, tempuk karo rilban  uga. Wit mahoni kang urip kanthi subur tharik-tharik ing sapinggire ril iki. Garis tengahe wit-wit mahoni rata-rata meh rong prangkulane wong dhiwasa.

Sawise dhuhur kena dipesthekake mendhung wis tata-tata. Nggelar tebane nutupi akasa sakiwa tengene kasinderan. Sore wiwit grimis, sineling udan deres. Wengi kang sepi diisi swara musike kodhok-kodhok saut-sautan. Disenggaki swara cebloke banyu udan kang pating tlethok ing gentheng lan gegodhongan. Jam sepuluh bengi, waker (penjaga) nuthuk potongan wesi rel kang gumantung ing tritis kantor, kaping sepuluh. Sawijining tandha kanggo tukang diesel listrik supaya mateni mesine. Kahanan emplasemen ( lingkungan perumahan, kantor, gudang) kasinderan banjur peteng dhedhet. Waker kang jaga kudu luwih ningkatake kewaspadhaane, jalaran emplasemen iki mung dipageri kawat eri sadedege pria dhiwasa.

            Ing mangsa rendheng kegiyatan ing kebun ora bisa nganti sore. Yen mendhung wis nggameng sadurunge wektu dhuhur para pekerja kebun banjur bali. Sopir traktor markir traktore. Kamangka yen mangsa ketiga, tanpa diatag, pekerja kebun mbaleni pagaweyane sawise dhuhur. Ana kang mbanyoni tanduran tebu, ana sing matun (ngresiki suket), ana sing nggulud. Yen perlu sopir traktor malah nglembur nerusake mbukak kebun (ngluku/mbajak,nggaru/ngratakake, agawe leng kanggo tanduran tebu).

Ing sawijining dina aku kliling kebun mriksa gaweyane para mandhor nganti awan. Katon mendhung ngampak-ampak wiwit nutupi langit. Mandhorku kanthi trapsila mrayogakake supaya ditutugake sesuk esuk bae. Wiwitane aku rada sujana nyang dheweke. Ananging bareng keprungu gludhug saut-sautan aku enggal bali nyang kantor. Durung nganti mlebu kantor keprungu swara kilat, ora gantalan suwe ditututi swara jumedhere bledheg, kaya-kaya mecahake

kendhangan kuping. Banjur udan tumiba ing bumi kaya disokake saka langit. Ing kantor para mandhor padha ngumpul. Pesuruh kantor wis nyepaki ngombe teh kanggo aku lan para mandor. Malah ana nyamikane pohung godhok. Sawise mberesake pagaweyan administrasi, aku ngumpul

ing ruwange para mandhor. Ora rapat, mung omong-omong nganti wayah mulih kerja. Kanthi sesambungan mangkene iki aku bisa luwih ngerti isi ati, watak lan pakulinane andhahanku. Adate wong yen rumangsa dianggep dening ndhuwurane, bakal mbantu bot repote kasinderan kanthi ati tulus ekhlas..

’’Mangsa rendheng ing ngriki radi ndrawasi Pak’’, ana sing celathu. Sarehne durung suwe ing kene, ora ana salahe yen aku miterang luwih cetha : ’’Ndrawasi sing kepiye ?’’

’’Taun kapengker wonten tiyang tiga ingkang dipun samber bledheg’’. Pitakonku :  ’’Apa ya wong kasinderan kene bae ?’’.Wangsulane : ’’Tiyang dusun kidul, ananging kedadosanipun wonten ngriki’’. Aku nlesih : ’’Kedadeyane ing kasinderan kene ?’’.

’’Inggih, ingkang setunggal nalika ngarit wonten pinggir kebun pejah ngenggen. Kaping kalih, tiyang ingkang nyepedhah ing pinggir rel dipun samber bledeg ngantos geseng. Dene ingkang setunggal malih boten pejah ananging boten emut sawatawis wekdal. Sasampunipun emut lajeng sambat badanipun kraos remuk rempu’’.Ana sing omong nyang kancane : ’’Sampeyan eling Gimin kernet traktor kae’’. Wangsulane : ’’Eling ae, wong aku ya melu ngusung mayite’’ Pitakonku : ’’Apa ya kesamber bledheg ?’’ Wangsulane : ’’Inggih Pak Sinder, wong sampun dipun sanjangi, manawi ngempalaken anjir (pring tandha kanggo arah lakune ban traktor) ) ing tengah kebun sasampunipun jawah kemawon, nanging boten percados’’

Laporan bab bledheg kang tau nggawa korban, narik kawigatenku. Apa maneh bola-bali kedadeyan ing kasinderan iki. Yen ing langit wiwit ana mendhung kandel, apa maneh yen ana swara gludhug ambal-ambalan, kena dipesthekake bakal ana kilat. Kilat kanthi cahya mblerengi ngaton ing akasa. Kaya kembang api kanthi garis tunggal utawa ngepang nyleret saka pucuk langit mengisor tumuju bumi ing ndalem wektu sakedhep netra. Apa bae sing kliwatan lakune kilat, ora bisa selak. Ora bisa ngendhani daya listrik kang gedhe banget, sing nyebabake wong utawa kewan mati geseng lan nuwuhake kobongan. Tumibane kilat ing bumi tinututan swara jumedhere bledheg kang banter banget, agawe kaget lan rasa giris ing ati.

Ing sawijining dina, wiwit esuk wis grimis. Mendhunge rata ngebaki akasa. Swara gludhuk ambal-ambalan. Yen kaya ngene pekerja kebun milih ana ngomah bae senajan pasediyan pangane wis nipis. Pagaweyan rabukan diwurungake. Mandor sing wis budhal nyang kebun, padha bali nyang kantor jalaran udane saya deres. Sawise padha ngumpul tak jak rapat. Ngrembug kemajuan pegaweyan kebun lan liya-liyane. Lakune sapatemon tak arah santai, witikna kesusu arep nyang endi. Arep bali nyang kebun wong isih udan. Arep mulih ya durung wayahe. Udane isih ngreceh sanajan ora deres.. Keprungu  jumedhere bledheg ambal-ambalan.. Tandha manawa panah geni saka langit tansah ngrabasa bumi.

Kira-kira ngarepake wektu dhuhur, krungu kenthongan lamat-lamat ditabuh ambal-ambalan. Swasana sapatemon dadi goreh. Kabeh padha nilingake swara kenthongan. Banjur keprungu kenthongan ing gerdhu lor omah dhinesku ditabuh pisan. Sing melu rapat padha semburat metu. Mandhor sing metu dhisik dhewe, ora suwe banjur mlayu-mlayu bali methuki aku. Lapor yen ana kobongan ing sisih wetan. Per-per (kendharaan ril kanthi rodha wesi, kaya becak, dilakokake mesin) sing wis sumadiya enggal tak tumpaki. Sopire ngeterake aku. Liyane ana sing nyengklak sepedhane, ana sing mlaku tumuju arah anane kobongan. Saka kadohan katon ana wit mahoni kobong, genine isih mulat-mulat wiwit pok cedhak lemah mendhuwur. Godhonge kang ijo wis katon alum semu soklat. Wit-wit mahoni liyane isih ngadeg meger-meger sadawane ril kang mujur ngalor ngidul iki. Sanajan isih grimis riwis-riwis ewosemono wong-wong kampung Rawagenjer lan sakiwa tengene, padha metu saka omahe tumuju panggonan  kobongan. Wong-wong kuwi kaya nemu tontonan, ora mikir manawa sawayah-wayah kilat lan bledheg golek mangsa.

Awan iku uga aku ngutus Pak Jurutulis nyang kantor pabrik. Ngaturake nawala marang atasanku yaiku Pak Wito  (kepala Rayon). Laporan anane wit mahoni kang kobong disamber bledheg.  Esuke Pak Wito rawuh nitih draisin (kendharaan ril rodha papat, luwih gedhe lan luwih dhuwur katimbang per-per, palungguhan ing ngarep bisa cukup kanggo wong telu). Mriksani wit mahoni kang kobong lan mundhut priksa gunggunge wit mahoni ing kasinderan Rawagenjer. Dina candhake, nalika aku isih ana kebun disusul pesuruh kantor. Jare aku dienteni Bapak Sulardjo (kepala bagian)  ing kantor kasinderan. Aku enggal bali. Pak Sulardjo wis pinarak ing

kursi dikancani Pak Wito. Panjenengane mundhut laporan ngenani wit mahoni. Sawise aku matur, bapak kepala tanaman ngendika : ’’Yen ana kedadeyan maneh, banjur ana wong desa sing mati cedhak mahoni kuwi, kowe kena salah lho Dik’’. Aku kaget. Batinku : lho kok bisa nibakake salahe menyang aku. Anane kilat, bledheg lan wong mati kesamber bledheg rak saka

kersane Gusti Allah. Cangkemku wis meh mbantah. Nanging aku kelingan watak wantune Pak Sulardjo. Mula tak rungokake bae ngendikane : ’’Pira cacahe wit mahoni ing kene ?’’

’’Kalih dasa kaliyan ingkang kenging bledheg’’, wangsulanku cekak aos.

’’Kowe bisa golek wong sing nebang ?’’

’’Kula kinten tiyang ngriki saged  mrantasi nebang wit ingkang kobong, mangke sabageyan kajeng ingkang kobong kangge opahipun’’

’’Lha sing gak kobong ?’’, ngendikane Pak Lardjo

’’Lho punapa ingkang taksih meger-meger dipun tebang ugi ?’’, pitakonku ora ngerti karepe.

’’Kowe ora ngerti omonganku mau ta Dhik. Kowe gelem yen disalahake yen ana kedadeyan maneh ?’’, ngendikane sereng. Sakjane aku wis ngerti watake, yen wis karepe ya karepe,  bawahane kudu sendika dhawuh. Sakala muringe sing didhisikake: ’’Bapak Pimpinan wis dhawuh nyang aku, wit-wit mahoni ing kene kudu ditebang, asile mlebu pabrik. Kowe bisa nggolek sing nebang apa ora ?’’

Atiku mangkel banget, ora melu nandur arep main tebang ae. Wong-wong sadurungku nandur mahoni lan wit-wit sing gedhe iki rak ana maksud lan tujuwane. Karyawanku sing pangkate paling endhek dhewe bae ngerti, wit-wit iki kanggo penghijauan. Banyu udan sing tumiba lan mlebu ing bumi, murakabi kanggo oyod-oyode wit-wit gedhe iki. Supaya ing lumahe bumi ora banjir. Lan maneh bapak-bapak iki apa ora ngerti sejarahe kasinderan Rawagenjer. Manawa wit-wit gedhe iki gedhe pigunane kanggo nahan angin wetan ing mangsa ketiga. Saengga wong-wong sing manggon ing perumahan kasinderan iki urip kanthi nyaman.

Pak Wito sing ngomong nyang Pak Lardjo : ’’Wong kene ora ana sing duwe graji mesin, apike serahke nyang Kaji Manir pisan bae Pak’’. Pak Lardjo metu saka kantor tanpa pamit lan ora nyawang aku babarpisan, celathune : ’’Ngono ya apik, wis urusana !’’

Karyawan kasinderan iki ngerti kabeh manawa aku ora setuju manawa wit-wit mahoni ditebang. Dina-dina sabanjure swasana kantor lan karyawane dadi amem. Swara mesin senso kang ngaluk-aluk ngiris-iris ati. Kabeh katon sedhih. Nanging ora bisa apa-apa. Sawise kayu mahoni diangkut metu saka kasinderan, aku omong karo jurutulis : ’’Yen pancen Bapak Pimpinan Pabrik sing dhawuh supaya mahoni ditebang lan asile mlebu pabrik, mesthine ana kasbon sing liwat kasinderan iki, utawa paling ora kudu liwat kantor taneman’’. Wangsulane : ’’Kasinggihan panci kedah mekaten’’

’’Sampeyan rak apik karo Mas Delan ta, karepku jurutulis kepala ing kantor tanaman kae?’’ 

Pak Juru mangsuli : ’’Kasinggihan Pak, malah Mas Delan taksih sedherek nak ndherek kula’’. ’’Tulung awat-awatana administrasine’’

            Kira-kira sewulan sawise wit-wit mahoni ditebang. Ing sawijinging awan, kira-kira jam siji awan Pak Wito rawuh ing kantor, pitakone : ’’Kantore sepi  Dhik ?’’

’’Inggih Pak, mandhor-mandhor sami wangsul dhateng kebun’’

’’Lha  jurutulismu ?’’. Wangsulanku : ’’Ngetang pupuk wonten gudhang’’

Pak Wito ngulungne amplop rada gedhe karo omong sakecap : ’’Nyoh’’

’’Punika punapa Pak ?’’, pitakonku

’’Bageyanmu, asile mahoni’’. Aku nyawang Pak Wito lan amplop ing meja ngarepku. Mangu-mangu. Prenthule atiku, aja mbok tampa, kuwi haram. Kanggo samudana supaya Pak Wito ora serik ing ati, aku matur : ’’Kula dereng dangu wonten ngriki Pak, dados mboten samesthinipun manawi kula nampi bagian. Nyuwun pangapunten panjenengan asta malih kemawon’’

’’Tenan, kowe ora gelem nampa ?’’, aloke Pak Wito.

’’Saestu Pak, lillahi ta’ala’’. Tangane ngranggeh amplop, nuli dilebokake sak njero jakete. Banjur pamit, tak terake nganti tekan kendharaane.

            Aku bali mlebu kantor maneh. Jurutulis wis ana ngarep lawang sing nyambung ruwang sinder lan ruwang jurutulis. Uluk salam banjur lungguh kursi ing ngarepe palungguhanku.

’’Etungane pupuk wis beres ?’’. Wangsulane : ’’Sampun, malah sampun kalawau’’

’’Wektu Pak Wito rawuh mau sampeyan apa wis ana ruwang sampeyan ?’’

’’Sampun’’. Banjur pitakonku : ’’Nek ngono sampeyan krungu kabeh pacaturan mau’’. 

’’Nyuwun pangapunten, kula panci mireng sadaya pangandikanipun Pak Wito kaliyan panjenengan’’. Batinku ora mbenerake pokale, nanging aku ora bisa nyeneni, jalaran pancen dudu salahe. Sawise padha meneng sawatara suwene, dheweke celathu : ’’Nyuwun pangapunten Pak Sinder, kalawau enjing kula kepanggih Mas Delan. Wonten rembag wigatos ingkang badhe kula aturaken’’. Pitakonku ora sranta : ’’Piye critane ?’’   Jurutulisku banjur crita manawa wingi Mas Delan ditimbali Bapak Pimpinan. Mundhut priksa apa ana pemasukan duwit nyang kas pabrik saka asil tebangan kayu mahoni ? Mas Delan matur apa anane, yen durung ana. Bapak Pimpinan banjur crita manawa nampa surat kaleng, isine nglaporake sinder Rawagenjer nebangi wit mahoni. Mas Delan sing wis ngerti critane, mrayogakake supaya sinder ditimbali lan didangu dhewe.

’’Mila bilih wonten panggilan saking Bapak Pimpinan dipun adhepi kemawon. Munapa malih panjenengan boten kersa nampi bageyan asil mahoni saking Pak Wito. Kula percados bilih panjenengan mboten kembet kaliyan prekawis tebangan mahoni punika’’.

            Seminggu sawise kuwi ana surat panggilan, Mas Delan nitipake nyang jurutulisku. Esuke aku nyang pabrik. Ngadhep Bapak Pimpinan tanpa lapor dhisik nyang Pak Wito lan Pak Lardjo. Jalaran para atasanku kebeneran lagi tindak rapat nyang Surabaya.

Bapak Pimpinan, priyantune ora sangar kaya Pak Lardjo. Ananging saka ngendikane sing merbawani, awakku kemringet. Sawise aku matur ngenani tebangan wit mahoni apa anane, panjenengane katon percaya.

            Rong  minggu sawise aku ditimbali Bapak Pimpinan. Akeh sing krungu manawa Pak Wito karo Pak Lardjo dipindhah kanthi ndadak. Ana sing dipindhah menyang liya pabrik, ana sing menyang kantor Surabaya. Rerasanane wong akeh, Pak Wito lan Pak Lardjo pindha wit mahoni  kang “kesamber bledheg Rawagenjer”. (BSL-300112)